Hmanlai Greek hun lai khan hmeichhiate chu mipa thil neih pakhat (property)-a ngaih thin an nih vangin indona-ah pawh pawngsual hi hmeichhe laka hlei lennaah ngaih ni lovin, mipa leh mipa inkara property crime anga ngaih thin a ni. Kan khawvel hmasawn zelnain mipa leh hmeichhe inkar chu neitu nihna (ownership) ni tawh lovin, zalen taka inlaichinna a rawn ti/sual chhuak ta mauh mai a. Hei chu a dikna leh dik lohna chen pawh a awm ang. Eng pawh chu ni se, tun kan din hmunah hian hmeichhe taksa, a hmaa mipa ta nia kan ngaih thin, ama (hmeichhe) ta tia kan sawi leh tak hi thu dik a ni tak tak em? Hmeichhiate zalenna hi zalenna suak, lehkha leh tawngkam mawiin a chul mam mai mai a ni thei ang em? He ‘zalenna’ kan sawi hi mipa pakhat thu neihna atangin state leh hnam thuneihna leh neitu nihnaah a insawn mai a ni lo maw? Heng te hi ngaihtuah chian a ngai hle.
Indona ralthuam sawi chhuah loh – Pawngsual!
Pawngsual hi indo leh innghirngho vanga thleng, chumiin a ken tel ve reng nia ngaih a ni a. Kum 1994-2002 a Sierra Leone a khawtlang indona (Civil war) ah khan hmeichhe 60,000 velin pawngsual an tawk nia ngaih a ni. Liberia (1989-2003) ah hmeichhe 40,000 in chutiang bawkin pawngsual an tawk a. Rwanda genocide (1994) ah pawh khan thla thum lek chhungin hmeichhia 100,000 atanga 250,000 laiin pawngsual an tawk bawk a ni.
Sawi zel dawn ila, hetiang hmeichhe laka hleilenna hi sawi sên a ni lo vang. Indona leh pawngsual hi thil rapthlak pahnih kal kawp nia ngaih theih a ni. Nimahsela, pawngsual hi ‘indona vanga thleng’ ni lovin, indona ralthuam rapthlak tak pakhat, sawi chhuah si loh – chhuan tam taka ser nung neihtirtu a lo ni zawk. Mizoram ram buai laia vai sipaiten Mizo hmeichhiate zahpahna nei miah lova an pawngsual vanga tun thlenga a hnam pumin vai – a bikin vai mipa Mizoin kan hmuh dan dik thei tawh lo hian, a hmaa kan sawi tak hian a tifiah hle. Chuvangin indona leh pawngsual inlaichinna hi thil ‘ken tel ve’ inlaichinna ni lovin, thil tum ve reng – hnehna tihbaiawm sual chhuahna hriamhrei hriam ber a ni tih kan hriat chian a tul hle.
Thu neihna, Pawngsualna leh Taksa
Pawngsual hi tisa chakna inphuhrukna leh inhrik thlakna a ni tih hai rual a ni lo. Nimahsela, a phena thil inphum ru lian tak chu thu neihna (power) hi a ni. Miin mi a pawngsual chuan a pawngsuala chu hmeichhia a ni emaw, mipa a ni emaw, naupang a ni emaw, a pawng sualtuin a rilru lamah hmuhsitna, rahbeh duhna leh rahbeh theihnaa inngaihna rilru a nei phawt tih a chiang. Hetiang rilru pu tur chuan thu neihna (power) a neih a ngai phawt. Dan hmanga thuneihna lam kan sawi lo (a awm chang pawh a tam ang); he thuneihna hian tharum thawh duhna lam, a pawr zawnga ‘thei’-a inngaihna, mi dang rahbeh duhna lam hawi a kawk zawk. He ‘thuneihna pawr’ inhrosa hian ‘hmeichhe taksaah’ leh ‘hmeichhe taksa hmangin’, chu taksa chu indona mualah ama ṭan, ama tan, ama awp, ama chai leh ama hnehah a chhuah fo thin.
Hmeichhe taksa leh Hnam
Indonaah hian sipai an thih chuan hnam pum hrut ni mah se mi mal thil, chhungkaw thila a chan chang a awm fo thin. Hmeichhe taksa an khawih nawmnah a, an pawngsual tawh chinah hi chuan hnam pum deng chhuak, hnam hmuhsitna, hnam zahawmna tih bawrhbannaah a chang thin. Hmeichhe taksa hmanga hleilenna thlen leh inrûnna tenawm thlen hi a pawi khawihtute tum reng a ni bawk thin. Heta tanga lang chu hmeichhe taksa chu hnam zahawmna vawngtu, dikna leh thianghlimna chelhtuah lo tangin, chutih rual chuan, lehlamah phuba lakna mual, humhalh ngai, khawtlang thil (public property)- hnam ta a lo ni ta a. Hetiang ngaihdan hi hmeichhe tan hmuhsitna leh rah behna thuah hnih – ‘zahawmna lak bosak mai thei mi’ leh an taksa ‘khawtlang leh hnam ta’ a nihzia a tarlang a. Hetiang karah hian hmeichhe taksa hi ama ta a ni kan la ti thei tho em?
Tlangkawmna
Zalenna chu mihring dikna leh chanvo, awp behna nei lova chen, tawng leh inthlak (change) theihna a ni tia sawi a ni a. Hmun ralkhelah leh inrem lohnaah chuan dikna leh chanvo hian hmun a nei lo pawh a ni mai thei. Nimahsela, dikna leh chanvo rah behna, zalenna awm lohnaa zalen tak a, huang chin awm lohnaah hmeichhe taksa kan en dan hi eng nge ni le? Ram a ralmuan a, ziah mawi, chul mam hmanga dikna leh chanvo pek ni lo, a taka hmeichhe taksa kan en dan hi eng nge ni le? Hmeichhia ni tawh lovin ‘taksa’ ringawt a kan en hian eng nge a tarlan? Han inzawt ve mah teh – Hmeichhe taksa hi tu ta nge?
(He thuziak hi a ziaktu phalnain 28th July, 2023-a Vanglaini-a chhuak lak chhawn a ni. BMA Aw (Bangalore Mizo Association Chanchinbu) ah 23rd July, 2023 ah tih chhuah ani tawh bawk.)