CHAWLTUI NING ZU

Amah Churchill-a pek khan, “Zu-in mi lak bo sak aiin zu atanga ka puak chhuah hi a tam fe zawk,” a ti tlat pek a. Mi ṭhenkhatin, “Sual tinreng bul i lo ni e,” tiin an puh chhe hle thung a. Kan thlir dan hi a va  han inang lo tehlul em!

Mi tam tak chuan zu hi sual tinreng bul, tlâk chhiatna, hlawhchhamna leh thihna hial niin an ngai a. Mi dang ve thung chuan hlimna leh khawhar hnemtu, tar harna, hlawhtlinna, dam reina, huaisenna niin an ngai thung a. Hman deuha Delhi khawpuia khawvel thu leh hla thiam fuan khawm khan an hlawhtlinnaah Scotch Whisky ngei kha an chawimawi tlat a nih kha.  A hmangtu a zira danglam, ‘thil’ mai a nihzia a lang chiang hle awm e.

An sel e sualtin reng chun nu tiin,
Chawltui ningzu a rui em ni le,
Zawh theih ka nuam e Pi Evi,
Hringfa zaleng zawng chun nu kha,
Chawltui ning zu rui hian ka ring si lo.

Sual tinreng bul tia kan puh hi sual tinreng bul a ni tak tak ang em? Evi thei ei chhan kha zu a ruih vang a ni lo va. Zu hrim hrim a la hmel hriat hauh lo ang. Bible-a zu in hmasa ber chu Nova niin a lang a; chu chu tuilet hnu a ni si a; Evi leh Adama tan, “Zu ka rui atin ni,” tia thiamthu sawi theih a ni lo.

Sual bul hrim hrim hi zu-a keuh thluk mai theih a ni lo. Mihringa sual a lo awm ṭan dan hi mihringin zu bilh nachang a hriat hma daih thil a ni. Mi tam takin zu an sawiselna chhan leh tihrem ṭhak an duhna chhan chu Bible tlawhchhana ngaihdan an siam vang a ni a. Hei hi Bible-a zu ṭhat lohna chi hrang hrang a sawite an lawr chhuah vang a ni a. 

Zu hi Bible hian a fak mawi teh chiam lo.  Mahse a bo a bang awm lova khap bur tih lam erawh chu Bible kalhmang han en hian thil chuang tlai mai niin a lang tlat a.  Ngaihdan dang ngaihtheihna kan tla chham em em a. Chu chuan thulai laa ke pen min thiam lohtir mai a ni. Zu pawh hi a ṭha e tih chi a ni lo mai thei a. Mahse sual hlawm tawp anga kan puh dawn chuan ringtute zingah leh Thuthlung Thara kan mi hmasate ngei pawh fihlim lo tur an tam hle ang.  Kan puh chhiat ang em em hi chuan Bible hian zu hi a ngai sual lo niin a lang bawk.

Zu hi sual tinreng bul a nih chuan Iskariot-an Lalpa a hekna chhante kha zu a ruih vang a ni ngei tur a ni a. Mahse kan thuhriltute chuan zu vangah an puh der ngam lo hrim rhim a. A chanchin han en hian zu vang ni lovin sum duh vang a ang daih zawk a. Sum ngainat hi sual tin reng bul a ni tih nen pawh a inhmeh viau.

K-chuang i rui em ni Iskariot?
I Lalpa leh zirtirtu i hralh mai le?
Sual tinreng bul chawltui ning zu dawn lo va,
I Lapa i hralh a nih chuan
Min hrilh rawh sual bul dang a awm em ni?

Palestina rama mihring taksa pua rawng a bawl lai khan, ni khat chu Kana khuaah kan Lalpa khan inneihna a chhim ve a. Mo lawmnaa zu an han sem chu a daih ta mang hauh lo mai a. Fatute rilru a hah ta a. Chutah le, kan Lalpa a rawn che ta a. Tuisik maimai kha Uain ṭha tak maiah a rawn chantir ta rup mai a ni. An vaiin an hlim tlang ta a ni awm e. Sual thil tih theihna tichat tura Van ropuina kalsana khawvela lo kal kan Lalpa khan sual tinreng bul a tihpun duh a rinawm loh hle a. Chuvangin zu hi sual tinreng bul a nih chuan Lal Isua khan a do ve ngei tur a ni a. Sual do tura lokal na na na chu “Uain heh mi, sa heh mi’ tih khawp turin a khawsa hauh lo vang.

I dawn chiang lo em ni ka Lalpa
Kana vangkhuaa thai chang i lawm zan khan,
Lalnu valate chawi tura
Chawltui ning zu i tihpun le?
Engah sual bul kher kher tipung che ni maw!

Eiruk hmangin a eiruk chhan hi rilrua duhamna a awm tlat vang a ni a. Harhfim eiru hian hnam an ti chhe nasa hle a. Zu zuar aiin hmasawnna an dal nasa zawk. Mizoramah pawh hian zu avanga eiru aiin duham vanga eiru an tam fe ang a, an ni deuh vek zawk ang.  Zu hi sualah kan ngai nasa a. Zu kan in loh phawt chuan eiru ṭun ṭun mah ila kohhran leh Pathian hmaah inthiam lohna kan nei lo a nih ber hi.

Sum ûm-i leh Sum ûm-a te kan ni.
Zing zu reng kan ngai bil lo eiruk nan.
Harhfimin hlep teuh nang e sawrkar sum,
Rethei riangvai chan ai ngei kha.
A pawi lo ve chawltui ningzu ka ruih loh phawt chuan.

Hurna lamah pawh hian zu hi mawhpuh thei kan ni lo. Kan chetsual thinna chhan hi kan hur ve hrim hrim vang a ni. Chhuan lama zu hmangtu chuan a ruih loh pawhin hurna lam a rilruah a pai hrim hrim a. Mahni inthiam chawp nan ‘ka lo rui a ni’ a ti mai mai a. Hei hian Pathian hmaah thiam a chantir hauh lo vang. Nula ngai te, tlangval ngai te, eiruk hmang te hi Pathian hmaah zu vang a ni tiin an inpha hul theiin ka ring lo.  Mahse zu hi sual lailet derah kan ngai a. Miin zu a in loh phawt chuan nula ngaih leh tlangval ngaih naah fihlim lo mah se sualah a inngai vak lo niin a lang. Kohhran ṭhalai pawla inhmang tak tak te pawh an che sual a. KTP khawmpui liana report han en chuan, innei zawng zawng zatve aia tam hi biak in hawng thei lo an ni. Chu mi awmzia chu an lo che sual lawk tihna a ni a. Biak in hawng ngeia inneite pawh hi an virgin vek ang em? Ka ring miah lo. Eng pawh ni se, Mizorama nupa tuak zawng zawng zaa sawmnga aia tam hi inneih hmaa che sual lawk vek an ni hrim hrim mai a. Heng mite hi zu avanga che sual an ni vek dawn em ni? Rui lo hai lo, harh fim tak, induhtawnna avanga tihluihna tel miah lova che sual an ni deuh vek zawk ang. Eng chu nge sual ni ta? Zu a tel loh avangin kan hmu thianghlim thei si lo va, zu tel lovin kan sual sa tih kan pawm ngam bawk si lo va; kan dinhmuh hi kan chiang lo a ni.

Chapel run kai ṭhin chhuihthangvala
Chawltui ning zu reng a dawn ngai lo,
Thianghlim famkimin a di ṭangah a bei,
Zal dun e hmangaih laikhumah a di nen,
A pawi lo ve chawltui ning zu a ruih loh chuan.

Kan tarlan tak aṭanga lo lang thei chu, zu hrim hrim hi a tute pawh hian inthiam chawp nan kan hmang thin tih hi a ni. Kan hman dan erawh chu a inang lo. Zu ruih avanga tisuala inngai a, mahni inthiam chawp an awm a. “Ka lo rui atin ni” tiin an chhia leh tha hriatnaa inthiam chawp an tum a. Mahse a tisualtu chu zu a ni lo, ‘amah’ ngei kha a ni. A tihsual man pawh ‘amah’ ngeiin a tel tur a ni. Miin tu emaw chemtein vit hlum se la, “Chemte ka lo hum palh a ni,” tiin thiam a inchantir chawp thei lo vang.

Mi ṭhenkhat thung chuan a chunga kan sawi letling hlauhin zu hi inthiam chawp nan hmangin, zu an in loh avangin an inhmu thianghlim chawp thin. Eiruk hmang chuan eiru ve lo zu inmi aiin zu a in loh avangin thianghlimin an inngai a; eiru miah lova zu intu chu sual hmuhin a hmu lui a. Nula ngai, tlangval ngei reng pawhin zu a in loh chuan amah leh amah a inhmu thianghlim chawp a. Zu in mi inngaihna suala tu lem lo aiin thianghlim zawkin a inhre tho a ni. Zu hi tehfunga hman an tum tlat chhan chu mahni inthiam chawpna remchang a nih tlat vang a ni. A chhan eng nge ni ang?

Zu hi sual tinreng bul tiin kan dem luai luai a. Mahse a hrin chhuah sual ni awm taka kan sawite hi kan nep phal reng reng lo. Sum hmuhna tur a nih chuan dawt kan sawi hreh hauh lo a; sawrkar sum lak pen kan hreh hek lo. Mipat hmeichhiatna lam phei chu, mihring kan ni a, mihring dang ang bawka tisa chakna kan neih ve avangin kan hnawl phal lo. Chutiang mi chu kan nih avangin zu hi mi ṭha leh mi ṭha lo tehfungah te, piangthar leh piangthar lo tehfungah te, politician ṭha leh ṭha lo tehfungah te kan hmang ta a. A nghawng chhuah chu lem derna nun hi a lo ni ta a ni.

Khuswant Sing-a chuan, “Zu khap burna-(Total Prohibition) hian mi vervek chiah a hring chhuak,” a ti a. Zu kan thlir dan, a chunga kan tarlan ang khian a dera nun a hring chhuak ta a ni. Zu kan thlir dan hian kan hnam dinhmun leh kan mizia a tilang chiang hle. A dera nung, a langa mawia sakhaw mi mai mai kan nih zia puang chhuaktu chu zu kan thlir dan hi a ni. Miin zu in loh phawt chuan society lem hmangin Central Subsidy la mah se misualah a inngai lo va. Zu a in loh phawt chuan petrol pawlh dal zuar mah se, smuggling thil ti mah se Pathian hmaah inthlahrunna a nei lo reng reng a. A derin kan sakhaw mi a, a derin ram kan hmangaih a nih hi.

Zu avanga kan buaina leh harsatna tam ber hi zu kan thlir danin a hrin a ni ber tih a chunga kan tarlan khian a tilang thei ang.

“Zu ṭha tak tak a awm lo” tih te, “Zu in thiam tak tak an awm lo” tih te, “A tawpah an chhiatpui leh tho” tih te, “A tira in thiam intite pawh a tawpah a ngawlvei an ni leh tho” tih te hi khap bur duhtute ṭawngkam leh ṭanfung a ni fo thin. Zu hi a ṭha leh ṭha lo chu a awm teh meuh mai tih chu a man inthlauh dan atang ringawt pawhin a lang. Zu in thiam tak tak an awm, kum 90 thlenga buaina nei miah lova in te pawh an awm. A tawpah a ngawlveiin an chhiatpui vek kher ang em? Khawvelah mihring tluklehdingawn 8 aia tam kan awm a. A zatve dawn lai, tluklehdingawn thum leh vaibelchhetak sarih vel zet hi zu in mi an ni a. Heng mite zawng zawng hian an chhiatpui vek em tih te, a tawpah a ngawlvei an ni vek em tihte hi engtin nge huai taka an sawi ngam le. Aizawl veng khata zu in thin zawng zawng pawh kan hre seng lo a; khawvel huapa zu in mite zawng zawng a tawpa a ngawlvei ni ta veka han sawi chu, a ṭawng huai thlak deuh chu a ni.

Zu in mi zawng zawng hi an hlawh chham vek hauh lo mai a. Mi hlawhtling tak tak, thu leh hla thiam tak tak, scientist ropui tak tak an tam em em a. Zu in ngai miah lo chu tlemte an ni zawk ang. Zu in lo mi zawng zawng lah hi mi ropui leh hlawhtling an ni vek lo a. Rethei tak tak, sual tak tak, hlawhchham tak tak an tam ve em em tho a. A pawimawh ber chu zu a ni lo. ‘KEIMAH’ zel hi a ni. Zu ka in laia ka tihsual hi zu vanga tisual ka ni lo. Keimah ngei mai, ka rilru leh ka thinlung hi a ni a. Mawhphurtu ka ni. Kaa lut hi min tisualtu a ni lo va. Kan sual chhan chu rilru leh thinlung atanga lo chhuak a ni

Ka man chiang ta, ka hai ta lo,
Hei ngei hi maw sual tinreng bul chu.
Duham rukruk, elrel leh itsikna,
Hurna leh tisa chakna tinreng bul chu,
Hringmi thinlung rilru ngei hi lo ni e.

Mizote hi hnam huaisen kan ni hauh lo va. Kan thil tiha mahni mawh inphurhtir pawh hi kan ngam meuh lo. Kan sual chhan leh kan hlawhchham chhanah pawh hian mawhpuh tur kan zawng a. Kohhran leh khawtlangin puh tur ṭha deuh mai min pe a: Zu hi! Tichuan ka sual chhanah keimah inpuh lovin zu ka puh ta zel a. Engtikah mah ka insiam tha lovang. Zu hi bo ṭhak mah se puh tur dang ka la dap leh tho tho dawn a ni. Zu hi bo vek mah se kan eiru ṭun ṭun tho dawn a; zu hi bo vek mah se kan hur ngaiin kan hur reng bawk ang.

“Ka chhang eituin a ke artui ka chungah a lek ta.”

Russia ram leh Mizoram hian Chanchin Ṭha leh zu chungchangah inan deuh rohna leh inan lohna kan nei a. Prince Vladimir kha Lal a han nih khan eng sakhua nge a ram tan ṭha ang tih a ngaihtuah a. An sawi dan chuan, Juda sakhua leh Islam leh Kristian sakhuaa khai khin an ti. Juda sakhua a duh loh chhan chu an khawpui thianghlim Jerusalem pawh an luah thei tawh loh avangin an Pathianin a kalsan tawh a ni ang tih a ring a. Islam sakhua a duh loh chhan chu vawksa leh zu an duh lo kha a ni. “Russia mipui leh Vodka(zu) hi pawh hran theih kan ni lo,” tiin zu khap ve lo Kristian sakhua a thlang ta a. A ram pum kha Kristianah a inlehtir ta a. Amah pawh ‘Mi Thianghlim’ nihna an pe nghe nghe a ni. Kohhran khan zu a khap tlat loh avangin Russia ram chu Kristian ram a lo ni thei ta a ni. Mizoram ve thung: Sap ram lamah khuan mi hausa deuh mai Arthington-a a awm a. A hausakna bul chu zu a ni. A pa kha zu aṭanga hausa, hausa tak mai a ni a. A pa zu man hausakna chu Arthington chuan a chhawmin a peipung zel a. A pianthar hnuah, premillenialist an tih thurin pawmin a hausakna chu Chanchin Ṭha hrilhna atan a hmang ta a. Missionary a tir chhuak a. Chung missionary a tirh chhuah zingah chuan Pu Buanga leh Sapupa kha Mizoramah an lo kal ta a ni. Zu man tling khawm aṭanga a sum pung chu keinin Chanchin Ṭha dawnna atan kan lo hmang ta a nih chu! Chutiang mite chuan zu hi sual tinreng bul tiin kan do ta chiam mai a. Zu hi ṭawng thei se chuan, “Ka chhang eituin a ke artui ka chungah a lek ta,” a ti ve hial awm e.

Zu hi hnam mualphona a ni em? French-ho khuan an wine an chhuang em em a.  Scot-hovin an scotch Whisky an chhuang a. Scotch Whisky dik tak chu a anpui khawvel khawiah mah siam theih a ni lo ti hialin an chhuang a. Karnataka-ah Distraction Osteogenesis Workshop chhimin ka kal a. Glasgow University aṭangin mithiam an lo kal a. Workshop zawh ni chuan zawhna an rawn sem a; kan chhang ta a. A chhang dik hnem ber pahnih kha lawman pek tur a ni a. An lawman pek tur chu an ram atanga an rawn ken Scotch Whisky a ni. An chhuang em em a. Heihi Scotch Whiskey dik tak a nih hi an ti deuh kher a ni.  Russian-hovin an Vodka an chhuang a. India rama State te pawl tak Goa pawhin an Fenny an chhuang a. Tumahin kan hmuhsit phah lo a nih hi. Hnam mualphona dik tak chu zu vang a ni lo va. Hruaitu ṭha lo te, mipui mimir rilru suk thlek dik lo te, sakhaw lak dan dik lo te, duhamna leh rinawmlohna leh thatchhiatna te hi a ni. Mizorama zu khap bur duhho ṭanfung pakhat chu hnam dang hmuha lan mawi theih inbeiseina niin a lang a. Zu kan khap avang hian hnam dangin min ngaihsan ka ring lo va. Thil âtthlâk tak tiah min ngaih phah hial zawkin ka ring(Heihi a takin ka tawng tawh nghe nghe).

Zu permit pek tih leh zu phal rai tih hi thil thuhmun emaw ti tlat an awm a. Zu zawrh phalna ramah zu hi an phalrai ngai reng reng lo. Khuah khirhna dan fel tak hnuaiah an zuar vek zawk a ni. A in thei chin kum bithliah fel tak te an siam a. Zu dawr a awm avangin a duh apiangin an duh duhna hmunah an in luih luih reng reng lo. Zu hi khap tur a ni a. Mahse tiam chin awma khap tur a ni. Zawrh a nih pawhin dan fel tak hnuaiah tiam chin neia zawrh a ni a. Ram dang pawhin dan fel tak hnuaiah an zuar vek zawk a ni.

Mi ṭhenkhatin zu zawrh phalna pek a nih chuan sual dang pawh zalen hle turah an ngai a. He ngaihdan hi ngaihdan mak tak a ni. Zu zawrh phalna hian rukruk phalna a keng tel lo. Sual dang pawh thlah zalen nghal hle tura ngaitute hian zu zawrhna ram state dangah khuan hmeichhia zu pawngsual chiah se la, zu zawrh avanga sual dang an thlah zalen leh zalen loh chu a takin an hre mai ang. Zu permit hi pek leh pawh nise India dana rukru hremna hi a nep ve sawt dawn chuang lo va, pawngsual hi sual a nihna a nep phah dawn hek lo. India dana misual hremna leh zu permit pek hian inzawmna a nei lo.

Thil reng reng hi amah mai hian sual a ni ngawt lo va. A hmangtuin a hman dan leh a hmanna a zira thaa ṭha lo mai a ni. Mipat hmeichhiatna pawh hi amah ringawt hi chuan sual a ni lo. Hman loh dan tura kan hman chuan sual a ni. Thil reng reng hi tawk chin nei thiam tan leh a hun leh hmun hre thiam tan chuan a hman tlak fu zel a. Tawk chin nei thiam lo tan chuan na chhawkna ringawt pawh chhiatpui der theih a ni a. An chhiatpui mek bawk a ni. Thlarau thil meuh pawh hi tawk chin thiam lo chuan ât phah nan te, intihhlum phah nan te an hmang a, ‘sâwn thianghlim’ pai te pawh sawi tur ting chuan an awm ṭhin a ni lo’m ni!

Chhiat phah khawpa zu in ṭhin te, zu ruih avanga mi dang tibuai ṭhin te hian thiam thu sawi tur an nei lo va; zu an puh thei lo. ‘Anmahni’ ngei kha a mawhphurtu an ni a. An sual man pawh an tuar ngei tur a ni. Khuswant Singh-a ngaihdan hi a dik viau maithei: Hengho leh khap bur duh tu prohibitionist-ho hi chu mihring ze thuhmun nei, zem khata khung chi an ni a. Chin tawk thiam lo ho hi khaptu lamah lo ṭang ta se la, khap bur duh chi prohibitionist an ni ang a, khap bur duh lam hi a in mi lo ni thut se la, chin tawk thiam lova in mi an ni ngei bawk ang. 

Ei leh in leh nunphungah “mahni” zel hi a mawhphurtu kan ni a; puh tur dang zawng mah ila ‘keimaha keimah” zel hi a tawpna chu a ni. Mahni inthunun thei leh kawng eng kima chin tawk nei thiam chu mi puitling a ni.  Mark Twain-a chuan, “A tawk chauha in chuan tuisik pawhin pawi a khawih lo,” a ti.

Nangmah kha inthunun mai rawh.