Tunlai khawvel hmasawnna leh changkannain a ken tel internet leh social media-te hi mi tu pawhin kan hmang nasa tawh em em a; heng hian kan chhungte, thiante, thawhpuite leh hmelhriat dangte nena kan inlaichin danah nghawng a nei nasa hle tih pawh kan hre theuh awm e. Kan pi leh pu ten an lo suangtuah thiam phak bakin kan nunphung a inthlak a, kan rilru put hmang leh khawvel thlir dan pawh nasa takin a inher danglam tawh bawk. Chuvang chuan, kan nu leh pate leh kan pi leh pute tan chuan thalaite khawsak dan leh tawngkam hman uar thar te hriatthiam a har chang a tam a, ‘mut nachang hrelo, thawh nachang hrelo’ tih paha han inkaihthawh te an chin phah hle a ni. Upa lamin thangtharte awmdan an enghelh thin em em zinga pakhat, “Tunlai thangtharte chuan mizo tawng pawh an thiam tawhlo” tihah hian rilru lo sawrbing ila.
A hmasa berin thangtharte thil tihte leh an awmdan sawisel hi tun hnai maia thleng tan a nilo tih hi hre hmasa phawt ila a tha awm e. Hmanlai Greek philosopher lar Socrates-a pawh khan a hun laia thangtharten an chin thar – thu ziah (writing) hi a sawisel nasa em em a, thu ziah chu en let leh mai a awlsam avangin rilru a tichak lo a, miin thluaka thu vawn an peihloh phahin an thatchhiat phah tih tein a lo sawi tawh a ni. Tin, tawng chungchanga in sawiselna hi Mizote zingah chauh hian a thleng lo bawk. Kum 1440 khan historian Bokenham-a khan complaint sei tak a lo ziak a; chumi complaint ah chuan Norman Conquest hnua English mite khan zahawmna leh dinhmun sang zawka an invawrh kai theih nan French tawng an zir nasa hle a, kum tam a vei hmain an pianpui tawng – saptawng pawha tawng hleithei lo leh french tawng thiam tak tak si loah an chhuah vek thu a sawi piap piap mai a. Heihi Mizo ten “saptawng thiam tak tak si lo, mizo tawng thiam bawk si lo, eng tawng mah thiamlo” tia fiamthua kan sawi thin nen a inang viau awm e.
Bokenham-a khan saptawng a thih mai a hlauh ang chiah khan keini thangtharte vanga mizo tawng a boral mai hlau tam tak an awm a, amaherawhchu saptawng hi vawiina khawvela kan hman tlanglawn ber zinga mi a la ni tho a ni. Heihi sap tawng va ngaihsanna vanga ka sawi a ni lo a, tawng (language) kan hmuh dan leh a nihna tak a inanloh thu tarlan ka duh vang zawka sawi ka ni.
Tawng nihna tak chu..?
Khawvelah hian chi leh hnam hrang hrang kan awm a, hnam khatah pawh mi hrang hrang, ze hrang hrang nei kan awm vangin tawng chi khat hmangah pawh tawngdan thluk leh zia dang deuh (dialect hran nei) an awm leh zel tih pawh hi kan hriatthiam a pawimawh hle. Chhungkua bika tawnghmang hran neih (ecolect) leh mahni mimal tawng dan phung bik (idiolect) thlengin a awm bawk. Hei hian a tih chian em em mai chu tawng hi thil khauh tak a ni lo a, a hmang tu a mihringten an duh dan a an thleh kawih theih thil a ni. Amaherawhchu thumal duh duha awmze neiloa vawm kual tur tihna lam a ni lo a, rawng sen mizo tawnga “a sen” kan tih hi “a pawl” tiin sawi ila, kan inbiaknaah “a pawl” tih veka kan sawia kan inhriatthiam chuan a dik tihna a ni mai. Tawng hi thil dik awmsa (objective truth) a ni lo a, a huhoa a hmangtuten dik tura kan ruat (collective agreement) a ni.
Mi tam takin ‘mizo tawng dik’ an thiam tawh lo nia ngai an tam a, mahse enge mizo tawng dik chu ni ta ang? Hun her let thei ila vawiina kan mizo tawng dik hi Khuangchera hunlaia an mizo tawng nen a inang famkim thei dawnlo tih hi ka hriatthiam a pawimawh. “Zingah savaten Pathian an fak a” kan tih thin sava te kha an hram dan a diklo kan tih theihloh ang bawkin, linguist tan chuan eng tawnghmang pawh hi diklo a awm theilo a, mihringten kan ka, kut leh thluak hmang tangkaia kan inbiaktawn theihna ropui tak ti lang tu te vek an ni.
Harvard University atanga linguistics zir chhuak Adam Aleksic-a, instagram-a @etymologynerd tia indah chuan a reels post pakhatah tunlaia saptawnga an hman thin, a hmaa sap tawng dik ni ngai miahlo te a sawi a, “No can do” tih leh “Long time no see” tihte hi han ngaihtuah chiana saptawng dik nih hmel loh tak ve ve an ni. Heng thu pahnihte hi an hman tanna pawh Chinese hoin sap tawng an hman dikloh nuihsawh nana an tawngdan an zir thin dan niin, hun kal zelah saptawng pangngai leh dik anga ngaih chhoh a lo ni ta a ni. Hei bakah hian, in sumdawn tawnna leh inkungkaih kualna atangin tawng inhawh/in ruksak hi a tam hle bawk. Mizo tawng ngeiah pawh “tala” leh “chahbi” kan neih chhan hi a ni. Tin, tunlaiah in zinpawh leh in biakpawh tawn a awlsam tawh em em a, mahni inchhunglum atang pawhin khawvel lehlam ami kan be pawp thei tawh a, heihian nitina kan tawng hman a nghawng hi thil awmlo a ni lo.
Tawng reng reng a hmangtute an dam chhung chu nunna a nei ve a, a hmangtute rilru put hmang azirin hma a sawnin a thang ve thin. Khawvel thiamna leh changkanna a sang chho zel a, min thlahtuten an sawi pawh a ngaih ngailoh, “phone” kan hum sung tawh a, kan pi leh pu ten an hmuh ngailoh kan sawi a ngai ta fo mai. Kan nuna kan thiltih tum (goal) te leh kan rilru put hmang thlengin a danglam tawh bawk. Kan rilru mil leh kan khawvel mila kan tawng a thana, a danglam chhoh ve zel siloh chuan kan nitin nuna hman atan a tangkai lo telh telh anga, khawvelin hun liam tawhah a hnutchhiah ang tih a hlauhawm. Kan tawng a boral kan hlauh a, humhalh kan duh lutuk naah hian a thanna tur kan tih thuanawpa, kan thil tum letling chiah kan thlentir a hlauhawm khawp mai.
Tawng hmanga in rahbehna
History chu hnehna changtu ten an ziak thin tih hi tawng chungchang kan sawi pawhin a dik ti ila kan sawi sual awm lo e. Mi hrang hrangin tawnghmang hrang hrang kan neih vanga a standard tur kan siam hi a thatna a awm rualin, khami standard siamtute, tawng dik leh dikloa dah tur thliartute kha dinhmun tha zawka ding leh thil ti thei zawk (privileged) an ni fo. Kan tawng dan hmang hi kan chhehvel ami te leh kan khawtlang zia tilangtu a nih vangin kan social identity nen a in kuangkuah tlat a, chuvang chuan kan tawngdan standard-a chhiar a nih ve loh chuan inrahbehna chi khat a thlen thei a ni. Hemi entirna tha tak chu English historian H.C.Wyld-an kum 1927-a a thil lo sawi huatthlala tak, “Eng chungchang pawh ni se kan zir leh chhiar tlak chu Received Standard English-a ziah a ni, thingtlang mi leh lo nei mite (peasant) tawng ni loin” a lo tih kha a ni.
Vawiina ralte tawng, fanai tawng leh a dangte hmangtu an rem hmak chhan hi duhlian tawng kan hman tak vek vang hi a ni thei angem? Kan chunga a thlen kan hlauh em em hi mi chungah kan lo thlen ve tawh em ni? Kan la thlentir mek em? District danga chengte tawnghmang fiamthu thawh nana hman kan chin te hi an laka kan rilru put hmang tilangtu a ni.
Thangtharte thlavang hauhna
Mizote hi hnam tenau, India ram hmarchhak kilkhawra state tereuhtea awm kan ni a, chim ral kan nih leh kan hnam ziarang a boral kan hlau hle. He kan hlauhna hian kan tawng humhim duhna a keng tel a, mizo tawng dika kan pawm chu khauh takin vawn kan tum a, mizo tawng hmang diklo tute nasa takin kan dem thin. Amaherawhchu he intlansiakna khawvel inthlak danglam chak takah hian eng thil mah a ngai rengin a awm thei hauh lo a, hetia a danglam chak em em chhan hi thangtharte chauh an ni bik bawk hek lo.
Tunlai khawvelah nu leh paten kan fate school thaa zir chhuahtir kan chak vek a, chung school tha te chu english medium school an ni vek bawk. Naupang a rawn thanlena, hna tha tak a hmuh nan saptawng thiam chu rahbi hmasa ber tlat si. Heng english medium school ah te hian khauh taka saptawng hmang tura in nawrna an kengkawh fo a, naupangten saptawngin zirtirna an dawng a, sap tawngin exam an pe a, mizo tawnga an tawng lai man an nih chuan pawisa an chawitir (fine) hial thin. Chutiang enkawlna hnuaia naupang seiliante tan chuan saptawng chu an pianken ang mai a ni tawh a, hmang nasa lo thei an ni lo. Kan fate saptawng thiam turin kan duh a, an hman nasat lahin kan ngaithiam leh si lo thin hi thil mak tak chu a ni.
A tawp khar nan
Mihringte hi mahni ngaihdan sawi duh leh midangin min hriatthiam duh vek kan ni a, he kan thil duh hi ti hlawhtling tur chuan kan rilru pawh kan seng nasa a, tawngkam awm ngailo kan ching thar a, idea thar leh style thar kan ngaihtuah chhuak a, kan khawvel inthlak mil zelin tawngkam thar kan ching chhuak thin. Tin, khawvel hmanhmawh tawh leh mi zawng zawng an buai em em tawhna ah hian hun awh tlem thei ang bera tawngkam pawhtawi kan uar te hi a awmlo lem lo. Tawng tuipui tak tak chuan a phena a tawng hmangtu hlutzia a hria a, tawng dan dik bik nia a ngaih hmangin midang phuar a tum lo. Tawng chu a hmangtu telloa a awm theih si loh chuan tawng chu a hmangtute ta a ni.
(He Article hi Vanglaini-ah tihchhuah a lo ni tawh a ni.)