“Mipain i awm nuam lo rawk khawpin fiamthu emaw fakna emaw hmaikawra hmangin mipat hmeichhiatna rawng kaiin I taksa chungchang a sawiin a fiam tawh che em?” tih hi Mizo hmeichhe pumraw puitling china kan ngaih te hi zawt ila, an chhanna tur chu a chiang sa mai awm e. “Aw, vawi tam tak ka tawng tawh,” tih a ni vek ang.
Prof. Dacher Keltner, psychologist lar tak chuan, ‘power’ nei nih inhriatna/ ‘power’ nei tih inhriatna hian mihring rilru puthmang a tih danglam theih dan kawng hrang hrang kum 25 chhung teh meuh a zir a. An mihring zirte chu hlawm hnihah an then phawk a. Hlawm khatah chuan mi Thiltitheite (Powerful)- eng emaw zawng taka thiamna/ theihna bik nei emaw, dinhmun tha/sang chelh te an dah a. Hlawm khatah chuan thiltihtheihna (power) nei ve lem lo te an dah a ni. An zir chhuah pawimawh tak pakhat chu he’ng mi Thiltitheite hian tlakchham lian tak pahnih neiin, mi dinhmun hriatthiamna (Empathy) leh mi rilru leh thinlung (Emotion) tur dawn thiamna te an tlachham duh hle tih hi a ni.
Prof. Keltner-a te zirna vek hian, kan tarlan tawh, ‘midang rilru tur dawn thiamlohna’ leh ‘mi hriatthiamna tlakchhamna’ te chu mi Thiltitheite zingah, mipaah a nasa hle tih a tilang a. He’ng an tlakchhamna hian a nihna piah baka hmeichhe hip theihna nei ni-a inhriatna leh an chhehvel hmeichhia ten an mahni lak a ‘sexual interest’ nei tura ngaihna an nei nasain, an ngaihbel hma hle. He rilru puthmang avang hian ‘sexual advancement’ kan tih ang chi- mipat hmeichhiatna leh hur sualna rawng kaia hmeichhe biak/vehthlem (approach) leh chutiang beiseina lam hawi a keng tel a ni, an ti bawk.
(Kan sawi zui hmain Mizo society hi “mipa te vohbik lurhna”(patriarchy) a ni tih leh, chu vohbikna chuan mipate chu mipa ni ve lo te aia ‘thiltihtheihna’/ ‘dinhmun tha sa (privilege)’ ah a dah a, chumi avang chuan paragraph hmasa a kan sawi ‘thiltihtheihna’ khi kawng hrang hrangin, chi hrang hrang Mizo mipa te hian an nei a ni.)
Ngunthluk taka ngaihtuah chuan Mizo context a issue tam tak (a bik takin hmeichhia leh mipa inkar emaw, mipa leh tuai/patil te inkara thil thleng tawhte) leh he zirna in a zir chhuah (findings) te hi a in mil nghal thlap a. Hei hi tun hnai maia Mizoram social media deng chhuak buaina, Mizo pa lar tak mai, Hriata Chhangte in a thiamna (expertise) rawn a, a tanpuina mamawhtu nula pakhat a lo chhawnchhaih danah khan a chiang viau awm e. Thiltihtheihna leh dinhmun thatna hi a thiltithei lo zawk leh dinhmun tha lo zawk te laka hmansual hi thil awl tak ni a, Kristian te tih atana awm lo tak a ni bawk a ni. He issue hian sawi zui a hlawh hle a, sawizuina leh online titi en chuan Mizo society a hmeichhiate an hmeichhiatna hur leh itna zawng ngawta en (sexualise) hi ngaiah kan nei (normalise) hle tih a ti lang a, a pawi zia leh a tuartu tana a hrehawm zia, a bik takin mipa ten an ngaihtuahpui thiamloh zia a pholang nasa hle a ni.
Kan ram rorelna in sang, Assembly House chhungah meuh pawh hmeichhe sexualise-na a thlen bawk kha maw! MLA Lalrintluanga Sailo in kan MLA hmeichhia chungchang sawiin,“…ram roreltu te hmel, an hmela a lan ai mah hian, mipa thinlung hian kan en mah mah ang tih hi a hlauhawm..,” tiin, kan ram roreltute leh mipui hmaa khatiang a han sawi ngam te khan kan vantlang nuna hmeichhe sexualize-na kan ngai neihzia (normalise) a ti lang chiang hle a. Kan MLA nula thiamna leh Mizoram mipui te din saktu a nihna lai hmuh kana, a lan dan leh a hmeichhiatna a rawn thlur bing khan kan rilru puthmang tlangpui darthlalang a rawn chhawp bawk a ni.
He’ng kan sawi lante hi an nihna sawi tel lemlo pawhin mipa an nihna a dinhmun tha sa a ding (privilege) an nih bakah, kan ram pumpui ang pawh a mi challang leh dinhmun tha pawl taka awm an ni a, an dinhmun tha an hmansual hi mi pangngai te tih sual aiin a pawi lehzual tih hi inhre tak ang maw? An ni angin hetiang hi an dinhmun atanga an ti duh anih chuan mi nawlpui te thinlungah pawi ni lo a hriatna leh ngaihzamna a pek zual sauh a rinawm.
Hnathawhna hun leh hmun chhunga hmeichhiate laka hleihlenna hi tawngka a ni emaw, mitmei emaw pawh ni se, Prevention of Women from Sexual Harrassment Act, 2013 (POSH Act, 2013) dan kalh tlat a ni tih kan hriat nawn leh a tha awm e. Hmeichhiate pawhin he danin min humhimna hi kan hriat a, he dan hi hnathawhna hmuna (workplace) kan him a, rilru nuam leh zalen taka hna kan thawh theih nan hman tangkai nachang hre lehzual bawk ila a duhawm takzet a ni.
Assembly House chhunga thil thleng chungchangah hmalakna awm hriat a ni lo a, a pawi hle a. BB-i leh advocate Hriata Chhangte inkara thil thlengah erawh huaisen takin a tuartu chu rawn pen chhuakin, a thiam dan ang angin hma a la a, mi tam takin an dem let hlauh thung karah, mi thahnem tak a bulah kan ding tlat a ni. A thiltih hian hmeichhe tam tak tichakin, huaisenna a pek mai bakah, mipa, an farnu, an fanu te emaw tana hmangaihna nena khawvel tha zawk siam sak duhtute thlengin huaisenna a pe a ni.
Mihring hian duhawm tih zawng te, hmel duhzawng te kan nei vek a, itna te pawh mihring zia a ni. Mipa pawhin a hmeichhe hmeltha tih zawng deuh hnenah zah (respect) tak chunga “I hmeltha, I duhawm…” a tih chuan thu hriat nuam a ni a, amaherawhchu, inzahtawnna tel lo, a dawngsawngtu phalna la lo a a rilru tur dawn hauh lova mipat hmeichhiatna lam rawng kaia in chhawnchhaih leh, a hun leh hmun ni lo a chutiang sawi chu mahni mihring pui zah lohna nasa tak a kawk thung a, a sawitu a inti nep a, a dawngsawngtu tan a hrehawmin a na em em bawk a ni. Kristian zirtirna nen pawha inrem thlap- inzah tawnna te, mi thinlung ti hrehawm leh ti na lo zawnga nun hman hi khawtlang nun ti nuamtu, khawtlang ralmuang leh zalen siamna kawng a ni.
(He article hi 12th February,2024 ah The Aizawl Post-ah leh 14th February 2024-ah Vanglaini-ah chhuah a lo ni tawh.)