Mizoram sawrkar hrawn mek Zoram People’s Movement (ZPM) party sawi apianga a serh zinga mei anga sawi tel loh theih loh chu sawhthing hi a ni. Mizoram mihring cheng zaa sawmruk (60%) zet mai lo neih leh a kaihnawih eizawnnaa an la inchiahpiahna ramah hian, eng sawrkar tan pawh mipui tam zawk hraitu eizawnna thuam chak leh ngaihpawhmawh chu thil tih makmawh a ni reng a. Nimahsela, sawrkar inthlakin sum leh pai tam tak luang ral tawh mah se, kuthnathawktute dinhmunin that lam a pan mawh em em thung. Beidawnna kara beiseina meichher chhitu ni tur leh, chhungkaw tam zawk ei leh bar zawnna ti changtlunga Mizoram ti-hmasawn tura intiam ZPM party a rawn lang a, an intiamnate a taka enchhin ni turin kum 2023 thlasik lai khan Mizoram mipuite aiawha rorel tura thlan tlin an ni ta a ni.
Chu kuthnathawktute hmangaihtu ni-a inchhal leh kuthnathawktu tam tak beiseina petute ngei chu, kuthnathawktute zahawmna tibawrhbang zawnga rorelna in sang bera demna thu chhakchhuaktu ni-a puh an ni ta a. Chamring leh Sailam kuthnathawktute laka roreltute demna awka hi an phu ve reng vang leh, rinawmna chungchanga Mizoram tana darthlalang pawimawh tak nge ni a? kalphung felfai tawk lo rah chhuah avanga zawnga tuar ai ngau tawrhtir tumna zawk ni ang? tih hi Zoram mipui tam tak zawhna niin, political party-te inbeihna hmanraw lian tak a ni mek a ni.
Reliance nen thawhhona: Thil lawmawm nge politics game chikhat?
Nikum, kum laihawl khan khawvela inneihna awm tawh azawnga hautak ber, Asia ram mi hausa ber Reliance Company neitu Mukesh Ambani-a fapa te inneihnaah Mizoram Chief Minister Lalduhoma chu sawm a ni ve hlawl mai a. Kha sawmna kha chawimawina anga ngaitu tam tak an awm rualin, hetiang Company/Corporate lian tawrawt leh thil tithei tak neituten state pachhe ve tak hruaitu an han telh daih mai kha mak tih a hlawhin – “Hetiang thila ram hruaitu tel chu thil tih awm loh (unethical) a ni em?”, “Hlemhletna intanna chikhat a ni lo maw?” tih zawhna te a awm nual a.
India ram mai piah lamah khawvel hmun tinah hian Company/Corporate lian tawrawt ten sawrkar thuneitute kawng hrang hranga ngheng hnaiin, campaign funding leh thil dang dang hmanga tilawmin kawppuiah an siam a, hnungthak inhiahsak tawnna (quid pro quo) beiseiin he’ng corporate liante hian kua an hreuh nasa hle a ni. Hetia hnungthak inhiah tawnna hi amahin thil sual leh hlemhletna a tling ngawt lova, amaherawh chu, he’ng sumdawng lian leh thil tithei, an sum leh pai ip thuk tak takten rorelna fawng chelhtute laka sum leh pai leh thil dang hmangtea that an chhuah hian, a let leh an beiseina kawng hrang hrangah sawrkar laimu ‘mipuite’ hamthatna (interest) a kalh hun a awm chawk a; dan kalha thil tih piah lamah, sawrkar policy duan dan chenin he’ng Corporate liante hian sawrkar an khalh/thunun (influence)-na hi khawvel hmun tinah hmuh leh hriat tur a tam hle a ni. He’ng corporate liante hian an hlawkna tur an umna kawngah mipuite tawrhna thlen thei leh dan palzuta an thil tihna thlengin sawrkar puihna leh pawmpuina an dawng thin a ni. Hei hi hlemhletna lian tak a ni a, sawrkar awm chhan – sawrkar laimu mipuite zahlohna leh phatsanna rapthlak tak a ni bawk. Tin, he’ng company lian hoin sumdawnna kawng hrang hranga an thiltum (policy) lian ber pakhat chu an elpui te (competitors) nek chepin, an duh ang thalin thil man (thlai thar rate leh adt.) thununin, kuthnathawktute tan pawha duhthlan tur awm lo khawpin an siam thin a ni. Heihi market monopoly an tih thin – company tana hlawk uchuak, mipui nawlpui tana tawrhna rapthlak tak ni thei si a ni.
Kum 2025 a lo her chhuak a, January ni 17-ah Mizoram State Rural Livelihoods Mission (MzSRLM), Rural Development Department, Government of Mizoram leh Reliance Retail Limited ten Mizoram tharchhuah thlai (Sawhthing, Mizo Hmarcha, Sapthei, Lakhuihthei, Dragon Fruit)- te chu Reliance Retail/Smart Outlets-a hralh leh phochhuak tura inremna thuthlung (Memorandum of Understanding) an ziah thu kan hre ta; Minister leh sawrkar mi pawimawh thenkhat ten hemi tum hian Freshpik Gourmet Grocery Store (Reliance inchhung sekrek mamawh zawrhna dawr)-ah Mizoram tharchhuah thei leh thlai thenkhat an zu phochhuak nghe nghe a ni. Rinhlehna thinlung putute pawhin, private jet hmanga kan C.M.-in Ambani-a te inneihna ropui a zu chhim kha Mizoram tan leh kuthnathawktute hmakhaw ngai chung zela tel a nihzia an pawmpui lo ngam ta lo.
He inremna thuthlung kal zelin a hrinchhuah, Mizoram kuthnathawktute tana thu hriat nuam tak – sawhthing Metric ton 10 zet mai leina tur ‘purchase order’ chu Reliance Retail Limited ten siamin, V.C. election hma lawk February ni 10 khan sawrkar nen an inhlan a ni. Hemi hnua mipui mimirin thu haw lam leh kal lam kan hriat leh hmasak ber chu thu lawmawm lam a ni ta hauh lo thung a; ni 21 February Assembly Session-a C.M. Lalduhoma thusawi niin, Mizoram atanga sawhthing thawn zingah a chhia a tam thu leh, inremna an siampui Reliance lam an ‘zahawm’ thu a sawi a, rinawm turin Mizoram mipuite a chahna thu nen. Hemi hnuah hian Reliance nena indawrna buaipui leh hma latu ber RD Minister-in ZPM Office-a insum karna nei lem lo taka demna thu a sawina kan hmu leh a – hemi tum hian thil nih dan chiang zawkin a rawn sawichhuak ta bawk a ni.

Photo credit @dipr
Kuthnathawktute hmingchhiatna – Dem pumhlum tur an ni reng em?
Assembly house-a Chief Minister leh ZPM party office-a RD Minister thusawi atangin, Chamring leh Sailam thar sawhthing Reliance hnena ton 10 an thawn zingah zaa sawmli (40%) zet mai a chhiat thu leh thawn tawh rih lo tura Reliance lamin an hrilh thu kan ngaithla a. Sawhthing thartu kuthnathawktute demna leh a khua anga demna thlengin a ri ring nghal hle a, politics inchirhthehnain zuiin Mizoram mipui ngaihdan pawh a phir phawk a ni. He inchirhthehna leh inpuhchhiatna kara a tuartu berte ni-a lang chu kuthnathawktute an ni a, an zahawmna leh eizawnnain a tuar thei tih an hria a, a humtu leh tuammawitu tur bera an beisei sawrkar lah demna auchhuahpui hmasa bertu a ni lawi si. Youtube channel thenkhat kaltlangin kuthnathawktute pawhin an zahawmna leh eizawnna humhim tumin insawifiahna an chhawp chhuak ve bawk a.
Kuthnathawktute lam insawifiahna thlirtuten, an khawtlang hruaitute kaltlangin emaw pawl ang emaw pawhin fimkhur tur leh a tha thei ang bera an sawhthing hralh turte sawngbawl turin an inchah lawm lawm tih kan hmuhthiampui awm e. Reliance lam thu thlen dan atang ringawta a khua anga rin an kai loh phah theihna tur piah lamah, an tharchhuah midang hnena hralh zelna tur thlenga nghawng thei tih haider a, ram rorelna in sang ber atanga an thlavang hauh tur ni awm zawk tak ten demna an chhak chhuak mai kha a thil mak tak zawng a ni ngei mai. An aiawh sak kuthnathawktute aiin Reliance lamah an tang ta emaw tih mai awl tak a ni. A hlawhtlinnaa hmingthatna chuhhelh ber ber turten hmingchhiatna leh inpuhmawhna a thlena mawhphurhna lak emaw inenlet nan hman emaw chu sawi loh, hmingchhiatna zawng zawng phurhtir tur an zawng ruai mai kha hruaitu tha tih awm loh tak niin a lang.
February ni 10-ah Purchase order inhlan a ni a, a kharchhawngtu company (Ropuiliani Women Farmer Producer Company Ltd.) ten sawhthing lei hmasak tur khuate thlangin, khaw pahnih – Chamring leh Sailam te an thlang nghal a. He’ng khaw mite biangbiakna atanga kan hriat theih chu sawrkar lamin MzSRLM hnuaia a lei tur company (Ropuiliani Women Farmer Producer Company Ltd.) kaltlangin an nawr vut vut tih a ni a; hemi kar vek February ni 12 hi VC election a lo ni bawk nen (VC election denchhana boruak siam tumna ni-a ngai an awm bawk), sawhthing cho tur chhungkaw thlan leh ruahmanna siam fel te, sawhthing chawhna hun leh sawngbawlna hun hi a kar a zim hle niin he’ng khaw mite sawina engah a hriat theih a ni. Hun chep tak karah pawh theihtawp chhuahin sawhthing thartuten ni 13 zanah kudamah sawhthing an dah hman thu te kan hria a. A tukah a kharchhawngtu tur Ropuiliani Company ten buk felin, a hralh chhawnna tur Reliance lam panin phurh thlak a ni ta a ni.
Sawhthing tha tawk lo leh fai lo tam tak a awm chungchangah hian kuthnathawktute lam pawhin an dik tawk lohna a awm tih an pawm ngei a rinawm a, chutih rualin, zawhloh nghawngkawl bahtir niin hmingchhiatna zawng zawng phurhtir an ni erawh thil nih dan tur niin a lang lo.
Quality control chungchanga kuthnathawktute kan dem fai vek lai hian, a mawhphurhna lian zawk hi sawrkar, a kharchhawngtu Ropuiliani company leh an inremsiampui Reliance lam kutah a innghat ve lo em ni?
Chamring leh Sailam mite biangbiaknaa a lan danin a kharchhawngtu Ropuiliani company kaltlangin sawrkarin hun tlemte chhungin kuthnathawktute a nawr nasa hle tih kan hre thei a. Quality control chunghangah pawh sawrkar lamin a thawhpui company a pui bawmin a vil hneh lo hle tih a hriat theih. Tin, a leitu tak tak Reliance lam pawhin a hmuna endik tur leh quality control buaipuitu tur an indah lo lehzel hi thil mak tak a tling a ni.
Hmingchhe lo leh thiam taka Reliance talchhuahna (Honorable exit) a ni em?
MzSRLM scheme hnuaiah Ropuiliani company-in sawhthing Kg-ah cheng sawmnga (50/kg)-in a khar chhawng a, chu chu kg-ah sawmriat (80/kg)-in Reliance hnenah an hralh leh a. Reliance hian an Mumbai dawr ‘Freshpik’-ah kg-ah cheng sawmriat (80/kg) vekin a hralh leh te hi mitko san ak akna khawpa kalphung mak a ni. A buaipuina leh a ken tel zawng zawng ngaihtuah phei chuan Reliance lam hian an chawibelh hle tihna a ni dawn a. Zawhna awm theite:

Photo credit @dipr
He’ng zawng zawng ngaihtuah hian Mizoram sawrkar leh Reliance te inremna thuthlung siam hi hun rei tak daih tur (sustainable) thil a nih lohzia a lang a, Reliance lamin Quality check tur takngial pawh an tir lo leh, an lei tur zawng zawng zaa sawmli (40%) zet a chhiat thu leh hralh tlak loh a ni ti chunga finfiahna (proof) mumal tak a awm lo te hian rin lohna a belhchhah a, talchhuahna remchang zawng anga ngaih loh har tak a ni. Thil dang zawng aia pawi ber chu, hetianga karah hian kan sawrkar hian kuthnathawktute thlavang hauh chu sawi loh, demna leh hmingchhiatna zawng zawng kuthnathawktute lamah beng perin, Reliance lam dem ahnekin hetiang thil a thlen avang hian CM chuan an company chu ‘zahawm’ hlea a hriat thu sawiin an thlavang a hauhsak daih mai hian mipui tan pawmzam a ti harsa zual awm e.
Reliance hian an hlawkna tur ni miah loah engvanga hetiang inremna siam nge an nih? tih hi chhutchhuah thiam a har hle a. Sumdawnna emaw kawng dang hmangin emaw sawrkar duhsakna beiseiin kaw hreuh an tum a, chu an thil tum hmahruaiah heihi an hmang ve mai chauh em ni? tih thlengin ngaihtuahnaah a awm rum rum a. Hetiang a nih ngat a, inremna vawnhima kalpui tak tak tumna awm lo leh duap leh mai tur a nih chuan sumdawnna dik lo (unfair trade practice) kalpuina a ni ngei ang. Sawrkar pawhin hetiang laka amah siamtu leh a aiawh sak mipuite thlavang a hauh ngam tawh a tul hle.
March ni 5 a Mizoram Assembly Session zawhna leh chhanna huna Opposition Leader Lalchhandama Ralte zawhna a chhannaah, Agriculture Minister P.C Vanlalruata chuan social media lama sawhthing ton 10-ah ton 4 zet chhia anga sawi leh Aizawl South-3 Assembly Constituency-a khaw pahnih Sailam leh Chamring khaw mipuite tha lo taka sawizuina awm chu thu belhchian dawl a ni vek lo niin a sawi a. Sawhthing chingtute thlavang hauh ni awm takin quality-ah hmasawn kan ngaih thu leh sawhthing grade te pawh mumal taka siam a la ngaih tur thu a sawi. A bialtu MLA Baryl Vanneihsangi pawhin a bial mipuite thlavang hauhin heng khuate hian sawhthing tha tak tak an neih thu leh sawrkar pawhin leisak chhunzawm zel se a duh thu a sawi bawk a ni. Kan hruaitute thusawi hrang hrang atanga a lan danin, he buainaah hian ruling party mi leh sa te thusawi leh hriat dan pawh a inkawkalh deuh nuaih niin a lang. Inneihna ropui chhim tura Reliance chartered flight-a a thlawn liau liaua Mumbai pantu CM leh, Mumbai Reliance dawra photo op zuk nei RD Minister te hi kuthnathawktute hmangaihtu niloin ‘Reliance Company Ambassador‘-ah an tang ta mai em ni? tih theih rum rum tur khawpa kuthnathawktute rilru naa an siamna hian, helama mawhphurhtu – a bikin Mizoram sawrkar, Reliance Company leh Ropuiliani Company-te an inenfiah tlan a ngaihzia a tarlang a ni. Sawhthing lei leh hralh tur tam zawk hmabak la awm pawh kuthnathawktute nen tangrualin fimkhur taka ruahmanna felfai zawk nen, rilru inhliam tawn lova Mizoram sawhthing tharchhuah zawng zawng rate intiam ang ngeia hralh zawh theihna kawng a la inhawng chho zel turah beisei ila.
Hmingthatna tel tur a awm huna kan hmaih ngai lo ang bawk hian, kan kal fuh tawk lohnaa demna leh hmingchhiatnate kan rorel sakte lama ben per mai thin hi bansan ni se, thil nihdan zirchiang hmasa a, mipuite hmakhaw ngai tak chunga kan tih dik lohnaa mawhphurhna la ngam, a tul huna mipui thlavang hauh ngam sawrkar kan mamawh a ni. A nih loh chuan, kan chunga rinna nghat leh beiseina nei te kan tihnualin kan hnawt tiau hlauh ang tih a hlauhawm hle a ni. Tin, kan buaipui mek hi hmingchhiatna leh demna satliah a ni lo a, chhungkaw tam tak zahawmna leh eizawnna khawih thil a nih avangin kan din chhan leh din sakte tahna thlentu kan ni thei tih hi kan hriat reng a tul hle a ni.